Αινιγματικός Ενβέρ

Σήμερα είναι η εκατοστή επέτειος του θανάτου του Ενβέρ Πασά, μιας από τις πιο αμφισβητούμενες προσωπικότητες στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Ξεκινώντας ως ιδεαλιστής αξιωματικός της αντιεξέγερσης, ο νεαρός Ισμαήλ Ενβέρ (1881-1922) έγινε επαναστάτης αντάρτης εναντίον του Οθωμανού Σουλτάνου. Γνωστός ως ήρωας της συνταγματικής επανάστασης του 1908, ο Ενβέρ εντάχθηκε στον αυτοκρατορικό οίκο παντρεύοντας μια Οθωμανή πριγκίπισσα. Προσφέρθηκε εθελοντικά για την υπεράσπιση των τελευταίων συνόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Αφρική και τα Βαλκάνια και ηγήθηκε πραξικοπήματος κατά της οθωμανικής κυβέρνησης το 1913. Μέχρι τη στιγμή που η Οθωμανική Αυτοκρατορία εισήλθε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Ενβέρ, τώρα «Πασάς» ως Υπουργός Πολέμου, ήταν ουσιαστικά στρατιωτικός δικτάτορας. Στο τέλος του πολέμου, ωστόσο, ο Ενβέρ θεωρήθηκε υπεύθυνος για την καταστροφική ήττα και καταδικάστηκε σε θάνατο για εγκλήματα πολέμου κατά των Αρμενίων.

Ωστόσο, ο Ενβέρ δραπέτευσε εξόριστος στο Βερολίνο και στη συνέχεια στη Μόσχα. Από εκεί, ο Ενβέρ επέστρεψε στη διεθνή πολιτική, ιδρύοντας μια Ισλαμική Διεθνή ενάντια στον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό. Αλλά στη συνέχεια, μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια να παρέμβει στον τουρκικό πόλεμο της ανεξαρτησίας, γύρισε την πλάτη του στους μπολσεβίκους συνεργάτες του και εντάχθηκε στην αντισοβιετική εξέγερση στο Τουρκεστάν, όπου σκοτώθηκε. Ήταν μόλις 41 ετών.

Σύμφωνα με τα πρότυπα μιας εποχής τυχοδιωκτών, όταν οι επαναστάτες πλήθαιναν  σε παραπαίουσες αυτοκρατορίες, η σταδιοδρομία του Ενβέρ Πασά ήταν ίσως τυπική. Κοιτάζοντας πίσω μετά από εκατό χρόνια, ωστόσο, είναι αρκετά θεαματική. Παρόμοια με τους εξίσου διαβόητους Νεότουρκους συνεργούς του, Ταλάτ και Τζεμάλ, ο Ενβέρ είναι ταυτόχρονα ήρωας και κακός στις αμφιλεγόμενες αφηγήσεις της μεταβατικής περιόδου στο τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. [1] Από τους τρεις άνδρες, ωστόσο, η φήμη του Ενβέρ είναι αναμφίβολα η πιο αινιγματική.

Όπως έγραψε κάποτε το 1932 ο Lev Nussimbaum, γνωστός και ως Essad Bey, «Δεν υπάρχει σχεδόν κανένα νοικοκυριό μεταξύ του Γιβραλτάρ και της Κίνας όπου το όνομα του Ενβέρ να μην έχει προφερθεί με μίσος ή αγάπη, ή με μελαγχολία ή απογοητευμένες ελπίδες». [2]

Για εκατό χρόνια η μεταθανάτια φήμη του Ενβέρ υπήρξε λυδία λίθος της πολιτικής ταυτότητας στην Τουρκία. Σε αντίθεση με τον Ταλάτ, στον οποίο απονεμήθηκε επίσημος εορτασμός αψηφώντας τους ισχυρισμούς περί γενοκτονίας των Αρμενίων, ο Ενβέρ ήταν πάντα ένα αγκάθι στο πλευρό των κεμαλιστών ως αμφισβητίας της προσωπολατρίας του Ατατούρκ.

«Δεν υπάρχει σχεδόν κανένα νοικοκυριό μεταξύ του Γιβραλτάρ και της Κίνας όπου το όνομα του Ενβέρ να μην έχει προφερθεί με μίσος ή αγάπη, ή με μελαγχολία ή απογοητευμένες ελπίδες.»

Essad Bey [Lev Nussimbaum]

Ωστόσο, η κουλτούρα του Ψυχρού Πολέμου της Τουρκίας ενίσχυσε τη δημοτικότητα του Ενβέρ μεταξύ των συντηρητικών εθνικιστών, οι οποίοι είδαν σε αυτόν τον βυρωνικό ήρωα των τουρκικών λαών που ζούσαν υπό τον σοβιετικό ζυγό. Οι αριστεροί επαναστάτες εθνικιστές θεωρούσαν τον Ενβέρ -όπως και τον Ατατούρκ- ως αντιιμπεριαλιστή ήρωα του αναδυόμενου Τρίτου Κόσμου. Οι σοσιαλιστές είδαν το φλερτ του Ενβέρ με τους Μπολσεβίκους ως ένα πικρό επεισόδιο της σοβιετικής realpolitik που παραγκώνισε τους Τούρκους κομμουνιστές.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σε μια σύντομη στιγμή παντουρκικής αναβίωσης, το 1996 τα λείψανα του Ενβέρ επιστράφηκαν από το Τατζικιστάν για να ταφούν στην Τουρκία. Με την άνοδο του μετακεμαλισμού, ωστόσο, σημαίνοντες φιλελεύθεροι αριστεροί έχουν ξεχωρίσει τον Ενβέρ Πασά ως τον ιδρυτή του τουρκικού βαθέως κράτους που καταδίκασε τη δημοκρατική και πολιτική ανάπτυξη της κεμαλικής Τουρκίας. Αυτή η διανοητική τάση βοήθησε το ισλαμιστικό ΑΚΡ να διαταράξει το κεμαλικό στρατιωτικό-δικαστικό σύμπλεγμα στα τέλη της δεκαετίας του 2000. 

Οι ισλαμιστές πάντα κατηγορούσαν τους Νεότουρκους – δήθεν μια αθεϊστική κλίκα κρυπτο-Εβραίων, Ελευθεροτεκτόνων και Σιωνιστών – για τη σκόπιμη καταστροφή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του «άπιστου» καθεστώτος των κεμαλιστών. Ο Ενβέρ δεν ταιριάζει εύκολα σε αυτόν τον ρόλο. Κάπως ειρωνικά, επομένως, η προσωπολατρία του Ενβέρ Πασά έφτασε σε πρωτοφανή δημοτικότητα μετά τη στροφή του καθεστώτος του ΑΚΡ στον αυταρχισμό και τον χυδαίο λαϊκισμό. Ο Ενβέρ αντιπροσωπεύει τώρα τον αντιδυτικό εθνικισμό, τη νοσταλγία για το αυτοκρατορικό-εθνικό μεγαλείο και τον αυτοθυσιαστικό μιλιταρισμό για ένα αυξανόμενο σώμα ανθρώπων από διαφορετικά -αν και κυρίως συντηρητικά- πολιτικά υπόβαθρα.  

Αυτή η οπτική γωνία της φήμης μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την επιστροφή, την άνοδο και την πτώση του Ενβέρ μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρά τη φήμη του ως διεθνώς καταζητούμενος εγκληματίας πολέμου, ο Ενβέρ ήταν σε θέση να βρει ασφαλή καταφύγια και χορηγούς επειδή διέθετε μια παραβατική ικανότητα. Χάρη στη μεγαλύτερη από τη ζωή εικόνα του στον μουσουλμανικό κόσμο, τόσο φίλοι όσο και εχθροί πίστευαν ότι ο Ενβέρ θα μπορούσε ενδεχομένως να βάλει φωτιά στην Ανατολή. Εν μέσω της κρίσης της αυτοκρατορίας, όταν άρχισαν οι εξεγέρσεις μεταξύ των μουσουλμάνων υπηκόων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, οι αποικιακοί αξιωματούχοι υπέθεσαν βιαστικά ότι πρέπει να ήταν ο Εμβέρ Πασάς που ξεσήκωσε τους μουσουλμάνους για μια νέα τζιχάντ. 

«Παρά τη φήμη του ως διεθνώς καταζητούμενος εγκληματίας πολέμου, ο Ενβέρ ήταν σε θέση να βρει ασφαλή καταφύγια και χορηγούς επειδή διέθετε μια παραβατική ικανότητα. Χάρη στη μεγαλύτερη από τη ζωή εικόνα του στον μουσουλμανικό κόσμο, τόσο φίλοι όσο και εχθροί πίστευαν ότι ο Ενβέρ θα μπορούσε ενδεχομένως να βάλει φωτιά στην Ανατολή.»

Προσπαθώντας να συμβαδίσει με τη φήμη του, ο Ενβέρ οργάνωσε μια αντιαποικιακή τζιχάντ εναντίον της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν η ενδιαφέρουσα φήμη του Ενβέρ που τον βοήθησε να παίξει ρόλο στην επαναστατική διπλωματία μεταξύ της Σοβιετικής Ρωσίας και της κεμαλικής Τουρκίας. Ήταν για άλλη μια φορά η φήμη του που τον έκανε όλο και περισσότερο απειλή για τη διευθέτηση των διακρατικών σχέσεων. Χάρη στις αλλόκοτες θεωρίες συνωμοσίας γύρω από την υποτιθέμενη μπολσεβίκικη-ισλαμική επίθεση του Ενβέρ, οι κεμαλιστές φαίνονταν όλο και περισσότερο να είναι το μετριοπαθές κόμμα στα μάτια των αξιωματούχων της Αντάντ. Κατά ειρωνικό τρόπο, η φήμη του Ενβέρ μεταξύ των ανταρτών του Τουρκεστάν αύξησε μόνο τη σοβιετική στρατιωτική καταστολή. Ο Ενβέρ ήταν ευλογημένος και καταραμένος από τη φήμη του.  

Η φήμη των παραβατικών δρώντων, όπως ο Ενβέρ, φωνάζει για μετα-ηρωική αποδόμηση. Με αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να υποβαθμίζουμε τον Ενβέρ ως μια «μανιακή» δύναμη αναστάτωσης.Είτε μας αρέσει είτε όχι, όπως σωστά υποστηρίζει ο σημερινός βιογράφος του Michael Reynolds, πρέπει να πάρουμε τον Ενβέρ στα σοβαρά. Ακόμα κι αν απέτυχε στα μεγάλα σχέδιά του, ο Ενβέρ ήταν ένας βασικός πολιτικός παράγοντας κατά τη δημιουργία μιας νέας παγκόσμιας τάξης. Πέρα από το να μας βοηθήσει να αποκρυπτογραφήσουμε τις πολιτικές συμπεριφορές στη σύγχρονη Τουρκία, η φήμη του Ενβέρ μας βοηθά να ανακτήσουμε τους ξεχασμένους αγώνες αυτής της μετασχηματιστικής περιόδου, όταν άνδρες όπως ο Ενβέρ μπορούσαν να δημιουργήσουν τέτοιες εξαιρετικές προσδοκίες. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι φήμες ότι ο Ενβέρ είχε πλαστογραφήσει τον θάνατό του και έζησε για να πολεμήσει μια άλλη μέρα συνέχισαν να σκορπίζουν ελπίδα και φόβο για αρκετά χρόνια.

Σημειώσεις

[1] Alp Yenen, “The Talat-Tehlirian Complex: Contentious Narratives of Martyrdom and Revenge in Post-Conflict Societies,” Comparative Studies in Society and History 64.2 (2022): 394–421; Ümit Kurt, “A Rescuer, an Enigma and a Génocidaire: Cemal Pasha,” in End of the Ottomans: The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism, eds. Hans-Lukas Kieser et al. (London: I.B. Tauris, 2019), 221–45; Olivier Bouquet, “Les Cemal et les Enver: Infidélité généalogique, glorification nationale et mémoire du génocide arménien (Turquie, 1915–2015),” Vingtième Siècle: Revue d’histoire 3 (2016): 93–108; Orhan Koloğlu, “Enver Paşayı Tartışırken Tarihle Barışma ile Barışçı Tarih Arasında,” Tarih ve Toplum 27 (1997): 43–49. 

[2] Essad Bey, Die Verschwörung gegen die Welt: G.P.U. (Berlin: E.C. Etthofen-Verlag, 1932), 224.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: Louise Bryant, Mirrors of Moscow, 1923, ανατύπωση (Westport: Hyperion Press, 1973), 147.